जमनाको कुरा: संकेत

जमनाको कुरा: संकेत

आजको जमनाको कुरा भित्र हामीले हाम्रा पुर्वजले प्रयोग गरेका संकेतहरु को बारे मा सुन्ने छौ । साधारण प्रयोग मा संकेत भनेको चिन्हहरु हुन। छ। चिन्ह (सिगनल) जमना का कस्ता हुन्थे आजको बिषय बस्तु हो। चिन्ह को प्रयोग किन गर्दथे ? पुरानो समायमा अहिले जस्तो सजिलो थिएन जँगलहरु धना थिए। घडि, कम्पासहरु को बिकास भएको थिएन त्यसकारणहरु पनि चिन्हहरुको आबस्यक थिए। मानिसले प्रकृतिबाट धेरै कुरा सिकेको छ। यस्को उदाहरण हामीले पुर्वजले प्रयोग गरेको बाटो हरु सबै नडि को किनारा बाट हुनुलाई बुझ्न सक्छौ। पहिले का बाटो हरु किन डाँडा डाँडा हुन्थे कि नडिको किनारा किनारा हुन्थे। यसो हुनु को मुख्यकारण प्रकृतिक चिनो को प्रयोग नै हो । डाँडा मा जँगली जनवार को डर कम हुन्थे भने नडि को किनार किनार बाटो बनायो भने आफु कता गईरहेको छु। भन्ने सजिलो नडि को बगाई बाट थाहा हुन्थे। नडि को किनारा मा बाटो बनाउनु को २ कारणहरु थिए । पहिलो आफु कता गईरहेको छु नडी को बगाई बाट थाहा हुने। अर्को तिर्खा लागेको बेला पानी खोज्न समाय खेर नजाने। हाम्रो पुर्वजहरुले चिन्हको प्रयोग उति बेला नै प्रचुर मात्रमा गर्न थालिसकेका थिए। शिकार युग मा नै काँढ (सर,कार, थिन्को) को पम्प नजिक प्वाँख हालेर आफ्नो भन्ने युनिकता को चिनो को सुरुवाट गरि सकेका थिए। भने गोठाले युग मै चौपाया हरु गन्नको लागी एक चौपाया बरा बर एक स्यानो ढुँगा चिन्ह राखेर गिन्तिको सुरुवाट पनि चिन्ह बाटै गरिसकेका थिए। शिकार युगमा नै शुरुवाट गरिएको हुनाले यो नै अहिले सम्म पनि प्रयोग मा रहेको सबै भन्दा पुरानो संकेत हो। यसो त संकेतहरु धेरै नै छन। जुन परिमार्जित रुपमा र कुनै कुनै अहिले पनि जस्ता को तस्तै प्रयोग मा छन। मसिना सिन्काहरु संकेत को प्रयोग शिकारीले शुरुवाटका दिन मा आफु नहराउनलाई गरेका थिए। पछि शिकारको खोजि को लागी गरे । जस्तै दुम्सी दुलो भित्र छ कि बाहिर निस्कियो भन्ने थाहा पाउनको लागी दुम्सीको दुलोको मुखमा स-साना सिन्काहरु हल्का गाड्ने गर्दथे, दुम्सीले त्यो भित्र तिर लडायो भने दुम्सी बाहिर निस्केको हुन्थे भने भित्र तिर लडायो भने भित्र पसेको हुन्थे। भित्र पसेको सँकेत ले देखायो भने दुम्सीको दुलोमा पातहरु जम्मा पारेरे आगो लगाईन्थ्यो र दुम्सीहरु बाहिर निस्कन्थे र शिकारी ले मारेर शिकार गर्दथे। होल्डिंङ बोर्ड, साईनबोर्ड को जमना नभएको बेला मा त्यो बेला को संकेत हरु कस्ता हुन्थे? ध्वाँजाहरु: जमनाको साईनबोर्ड शुरुवाटका ध्वाँजाहरु धागो बाटै बनेका हुन्थे। सुरुवाटका सँकेत पनि धागो नै हुने गर्दथे। जस्तै मालिका, कालिका, जालिका जस्ता देबि देउता को थान सम्म पुग्न को लागी बाटो बाटो मा यहि धागोका सुता हरु सँकेत को रुपमा बाँधिएका हुन्थे। अहिले पनि हामीले मालिका जाने बाटो बाटो मा ध्वाँजाहरु बाँध्दै जान्छौ यस्को अर्थ त्यहि थियो। हामी मालिका पुग्नको लागी अझै यति बाटो हिड्नु पर्छ। अथवा ध्वाँजाहरुले आफु जाने बाटो को सँकेत गर्दथे। त्यहि ध्वाँजा हेर्दै नयाँ मानिस हरु मालिका सम्म पुग्दथे। कतिपय ठाउँका थानहरु सम्म पुग्ने बाटो मा धागो नै तानिन्थे। त्यहि धागो को पछि पछि बाटो समाएर मानिस पहिलो पटक पनि मालिका थान मानिस हरु सजिलै पुग्दथे। यस्तै थियो जमनाको साईन बोर्ड। अचम्म के छ भने यि चिनो भए पनि यहाँ अक्षर संकेत थिएनन तर पनि संकेत को काम गर्दथे। यस्को प्रयोग पछि सम्म पनि गरियो। तोरणहरु मा मन्दिरहरुमा अहिले पनि तोरणहरु ताँगिएको हुन्छ यो त्यो जमना कै प्रयोग को निरन्तरता हो । आकाशे बत्ती यो पनि त्यो बेला को एउटा संकेत नै थियो। बाँसको लिँगोको टुप्पा मा डोरी बाधिएको हुन्थे र त्यहि डोरि को माध्यम बाट एउटा सेतो कपडाले छोपेको बक्सा भित्र बत्ती बालेर माथी पुराईन्थे रातको समायमा यहाँ पुजा हुदैछ भन्ने सँकेत थियो यो। लिँगोमा रातो र सेतो कमेरो को रँगले रँगाउनु पनि एउटा सँकेत नै थियो। यहाँ पुजा हुदै छ। अहिले वार्निङ टेपहरुमा रातो सेतो, पहेलो कालो रँगहरु देख्दा कहिले कहि अहिलेका वार्निङ सँकेतहरुलाई त्यो बेला को लिंगो सँग दाँज्न मनलाग्छ। कहिले कहि त हाम्रो ३ रँगले लिपिएका घरका भित्ताहरु लाई नै यि घर हुन भन्ने सँकेत कै लागी लिपिएको त होईन भनेर हाँस्न मन लाग्छ र गर्व गर्न मन पनि लाग्छ। हाम्रा पुर्वजले नजानेरै या जानेरै पनि ठुल्ठुला अबिस्कार गरेका थिए। भलै ति आबिस्कार आबिस्कार जस्ता नलागुन। भेल बाधिएका मुलि भैसी, बाख्री र खच्चडका लस्कारहरु हाम्रा पुर्वजले जँगलमा आफ्नो भैसी कहाँ पुग्यो भनेर थाहा पाउनको लागी भैसीलाई धण्टा लगाईदिने गर्दथे। जस्लाई भेल भनिन्थे। बोलिचालि को भाषा मा यस्लाई भेल भनिन्थे। पछि मानिस ले घाँरो, घाँडो पनि भन्थे। “कुकुर कुकुरै हरायो घाँरो घाँरै हरायो” अहिले पनि हामीले यस्तो उखान सुन्ने गर्दछौ। यस्को अर्थ हुन्छ। कुकुर कहाँ होला थाहा होला भनेर घण्टी लगाई दिएको घण्टी सँगै हरायो भनिएको हो। एउटा मानिस खोज्न निस्के को अर्को मानिस पनि हरायो भन्न खोजिएको हो। यसै गरी बाख्रा का बथान मा पनि मुलि बाख्रालाई घन्टी लगाईदिन गरिन्थे। खच्चडका लस्करहरु पनि ठुला बेल बजाउदै हिड्ने गर्दथे। त्यो बेला प्रयोग गरिएका सँकेतहरु अहिले परिमार्जन को रुपमा गाडीहरुमा हर्नको रुपमा, एम्बुलेन्स, दमकल, प्रहरी का गाडीहरुमा साईरनको रुपम मा प्रयोग हुदैछन। चौतारा का भित्ता मा लेखिएका नाम यता उता तल माथी चारै तिरा टाढा भएको ठाउँमा भएको बिसौनी को नाम नै चौतारा हो। जहाँ भारी बिसाईन्छ, थकाई मारिन्छ। कसैलाई पर्खिईन्छ र पर्खाईन्छ। यि चौताराहरु पनि आफै मा एउटा सँकेत नै थिए। यहाँ आराम गर्नु पर्छ भने। तर यो कस्ले बनाएको हो भन्ने सँकेत यो चौतरा को भित्ता मै राखिएको ढुँगा कै बोर्ड ईन्ग्रेभ गरेर लेखिएका सँकेतहरुले बताउथे। त्यसकारण पनि लेखिएका साईनबोर्डहरु मा पहिलो साईनबोर्ड चौतारा मा लेखिएका ढुँगाका बोर्ड हरु नै थिए। अहिले पनि कुनै कल्व को भित्ता, स्कुल को भित्ता, मन्दिर देवल को भित्तामा यसरी नै लेखिएको पाउछौ। यसरी भित्ता मा लेखिएका चन्दा सहयोग सुची पनी पुरानो समाय को चौतरा मा लेखिएको ढुँगा को भित्ते बोर्ड कै परिमार्जित निरन्तरता नै हो। म्याग्दी, वाखेत नाँच लाउने चौतारा को सँकेत बोर्ड मा कुन भाषा मा लेखिएको थियो ? पुरानो चौतारा देखे पछि मैले यो चौतारा कस्ले बनायो भन्ने हेरिहाल्थे। नाँच लगाउने चौतरा मा अरु चौतरा को भन्दा भिन्न भाषा मा लेखिएको बोर्ड थियो। जुन मैले कहिल्यै पनि पढ्न सकिन। मलाई सबै भन्दा पछुटो यसैमा लाग्छ मोटर बाटो बन्ने बेला मा यो चौतरा नासियो। चौतारा सँगै यहाँ भएको बोर्ड पनि नासियो। पुर्खा को चिनो नै नासिने गरि आधुनिक सँरचनाहरु बनाईनु भने को हामी को हौ भन्ने बिर्सनु पनि हो । मेटाईनु पनि हो । समाय त्यस्तै थियो। त्यो बोर्ड को फोटो सम्म खिच्न नभ्याएको मा मलाई सबै भन्दा बढि पछुटो लाग्छ। अझै पनि एक पटक यो बोर्ड खोजिनु पर्छ र यस्मा लेखिएको भाषा को सम्मानित ट्रान्सलेट गरेर सोहि भित्ता मा राखिनु पर्छ। (नोट – कृपया कहि कतै पुरानो चौताराहरु मा हामीले पढ्न नसकेका ढुँगाका बोर्डहरु छन भने फोटो मात्र खिचेर भए पनि सुरक्षित गर्नु होला, वाखेतेहरुले यो बोर्ड भेट्नु भयो भने सम्हालेर राख्नु होला )